Auteur: Jan Schuurman Hess

Kats- Veenwouden.- De laatste twee etappes van de voettocht in 2011 leiden van Sneek via Ijlst en Oudega naar Workum en van Hindeloopen via Makkum naar Grou. In de eerste wandelweek van 2012 kwamen we van Grou via Warga in Leeuwarden aan. Iedere dag ontdekte ik meer van Friesland en werd tegelijkertijd het raadsel van het Noorden steeds groter… Waar gaat de Friese melk naar toe? Waar is het werk gebleven voor de jongens van Workum en Delfzijl? En wie geeft antwoord op de vraag van Jan Blik uit Emmer Compascuüm: “Wat nu?”

Tijdens de donkerste weken van december werd er veel rumoer gemaakt door regeringsleiders uit Europese landen die bijeen zouden komen voor ‘de Top der Toppen’. Daar zouden zij definitieve en gemeenschappelijke antwoorden moeten geven op de aanhoudende financiële en economische crisis in Europa. Dat mislukte; de Europese politieke machteloosheid werd in Brussel onderstreept en tegelijkertijd werd de invloed van onzichtbare, ambtelijke structuren in de Europese uNie versterkt.
Ik kan in het verband van de voettocht niet anders dan een kleine notitie maken over die ontwikkelingen. De werkloosheid groeit in Nederland maar sneller nog in vele andere Europese landen. Armoede neemt toe en tegelijkertijd is er een bovenlaag in de samenleving badebd in een ongekende welvaart. Die mensen kom ik onderweg niet of zelden tegen.
In Sneek bezocht ik samen met een ploegje van de Partij van de Arbeid uit Zuidwest Friesland het grafisch bedrijf van Empatec. Dat is een ‘maatschappelijke onderneming’ met meer dan 1300 werknemers. Het uitgangspunt bij Empactec zijn de mogelijkheden van mensen (die allemaal door de sociale dienst van de verschillende gemeenten werden angemeld) en de dynamiek van een onderneming. Empatec wordt geleid door algemeen directeur Henk van der Zwaag; hij is er trots op dat de acht verschillende onderdelen van zijn bedrijf aan het einde van het boekjaar zwarte cijfers laten zien. “We maken geen verlies, integendeel. Met onze winst scheppen we nieuwe banen voor meer mensen,” vertelde Henk van der Zwaag in de kantine van de drukkerij. Tegen de bezunigingen van het kabinet ziet hij niet op; alleen tegen de snelheid waarmee de maatregelen worden ingevoerd maakt hij bezwaar. “We werken samen met 13 gemeenten,” stelt hij, “de besluitvorming kan nu eenmaal praktishc niet op een zo korte termijn worden geregeld. Een gemeenteraad vergadert nu eenmaal eenmaal er maand..”

In de drukkerij spreek ik Harry Halman, die al 20 jaar bij Empatec werkt. In 1979 bij een ongelukkige val op straat verloor hij zijn rechterhand. Tien jaar zat hij thuis; intussen heeft hij zich ontwikkeld tot een volwaardig DTP-er, iemand die drukwerk op de computer opmaakt. Hij gebruitk een stukje lood wanneer hij twee handen op het toetsenbord moet gebruiken. Daardoor kan hij niet zo snel werken als een collega in het erguliere bedrijfsleven. “Ik werd volledig afgekeurd maar ik wilde niet mijn hele leven thuis zitten,” zegt hij monter.”Hier doe ik afwisselend werk; we kunnen alles aan, van het geboortekaartje tot tijdschriften, van commercieel drukwerk tot grote bouwtekeningen.”
Na het bezoek aan de drukkerij wandelen we met elkaar in de richting van Ijlst, leden van provinciële staten, Ingrid Wagenaar, Jouke van der Zee en Riek van der Vlugt, wethouder Wigle Sinnema, raadslid Margriet Regeling en mijn gastheer Bertus Mulder. Onderweg bespreken we de gevolgen van de gemeentelijke herindeling: Groot Sneek met 82.000 inwoners, is nu in oppervlakte de grootste gemeente van Nederland; er zijn 69 steden, dorpen en kernen in het nieuwe Zuidwest Friesland. Die dorpen en gehuchten vormen de kern van de Friese samenleving; ontwrichting daarvan is een groot risico bij die gemeentelijke fusies die ook elders in Friesland zijn uitgevoerd of op de agenda staan. Ingrid Wagenaar is als ambtenaar verantwoordelijk voor de ontwikkeling van het kernenbeleid van het nieuwe Zuidwest Friesland (Groot- Sneek voor de niet Friese lezers). Er is een behoorlijk budget vrijgemaakt voor beleidsterrein; ieder dorp krijgt jarlijks een eigen vrij te besteden budget en daarnaast zijn er nog voldoende middelen om bijzondere projecten te realiseren.
Anders ligt het bij de Partij van de Arbeid; de fusie betekende ook de opheffing van een achttal afdelingen. Ook al heeft de nieuwe afdeling nu veel leden; het aantal actieve leden is beperkt. Die zijn daarom niet minder enthousiast maar er bestaat wel degelijk het gevaar dat de PvdA haar volsprieten in de dorpen zeker op termijn kwijtraakt. Dat is een gevaar wat Wilge Sinnema ook ziet.
Onderweg dwalen mijn gedachten af naar mijn voettocht door Luik. Daar is de Parti Socialiste in alle wijken aanwezig en georganiseerd in kleine, levendige afdelingen die verenigd worden in een fedreatie. In die zin heeft de partij de structuur behouden die de PvdA, maar ook de Sp.a in Vlaanderen lang geleden heeft op gegeven. In Luik is de PS verbonden in ‘de gemeenschappelijke actie’, dat wil zeggen met het socialistisch ziekenfonds en de socialistische vakbond. De PS in Luik heeft 20.000 leden, twinitigduizend; het ziekenfonds 350.000 leden en een op de twee Luikenaars is lid van de socialistische FGTB. Gezamenlijk staan zij voor het sociaal democratisch erfgoed menselijke waardigheid en solidariteit, uitgedrukt, bijvoorbeeld in pensioenen en de indexatie van uitkeringen.

Tegen de achtergrond van die ‘on-onderhandelbare kernwaarden’ vernieuwt de Waalse economie onder leiding van de PS sneller en diepgravender dan de Vlaamse economie. In Nederland wordt in linkse kringen al gauw afgegeven op de vrolijke jaarlijkse “bals populaire” van de politici en de spreekuren die zij houden. In essentie verschillen die niet van de ombudsteams van de PvdA maar de jaarlijkse feesten, die kennen we niet, tot mijn spijt.
Het is een oud schelpenpad wat ons naar het wonderschone Ijlst leidt, langs een 300 jaar oude houtmolen, de Rat genaamd. Daar werden en worden al die tijd op windkracht bomen tot planken verzaagd. Dat hout werd gebruikt in de scheepsbouw, die eeuwen de voorspoed van Ijlst verzekerde. Van de commerciële scheepsbouw is nu niets meer over; zelfs de schaats en speelgoedfabriek van Nooitgedacht is uit Ijlst verdwenen. Schaatsen wordn er ntrouwens niet meer in Nederland gemaakt, wel verkocht maar de productie is verdwenen naar het Verre Oosten.
’s Middag lopen Bertus Mulder, Riek van der Vlugt en ik richting Oudega. Het is een prachtige wandeling door het stille, lage winterland. Slechts een enkele scholier passeert ons op de fiets. Onderweg vertellen Riek en Bertus over de schaalvergroting in de landbouw. Steeds meer boeren stoppen; enkele boerenbedrijven blijven over en worden steeds groter. De investeringen in die vergrote melkveebedrijven renderen nauwelijks. Door de schaalvergroting raakt de samenleving op het platteland ontwricht, terwijl de voedselvoorziening voor de stedelijke aglomeraties alleen al door de logistiek kwetsbaarder wordt.
In Oudega wandelen we even om de kerk. Bertus, kenner van de Friese taal en cultuur, wijst op de grafzerken. “Kijk,”zegt hij, “je kunt de stille ontvoogding van het Fries zien op het kerkhof. Oudere grafzerken zijn allemaal in het Nederlands; de jongere graven zijn veelal in het Fries opgesteld.”

Buiten Heereveen ligt het landgoed Oranjewoud. Daar is enkele jaren geleden, in 2004, een museum voor moderne kunst gebouwd, het museum, Belvédère. Er is een vaste collectie van ‘vergeten of relatief onbekende Friese en Noordelijke meesters en is er een ruimte voor wisselende tentoonstellingen. Het gebouw lijkt, van een afstand bezien, een liggende zwarte balk, laag als het land, zwaar als de winterlucht in december. Haaks op het gebouw is vaart aangelegd, strak en recht als de lijnen van Piet Mondriaan.
Joop van den Berg voorzitter van de PvdA afdeling in Heereveen, die me bij het station opvangt, heeft wat tijd geresevreerd voor een kort bezoek aan museum Belvédère.
De strakke zakelijkheid die de omgeving en het museum Belvédère kenmerkt, is een groot contrast met de decadente uitbundigheid van het Groninger museum dat met miljoenen tekorten door directeur Kees van Twist dezer dagen naar de rand van de afgrond wordt geleid. Het Groninger Musuem ligt in een vaart voor het station van Groningen, trots en ongenaakbaar als een kroonjuweel; het Belvédère Museum is verankerd in het Friese landschap, bescheiden maar ook krachtig en markant, als een skutsje op het meer. Het is, bedenk ik me, een kenmerkend verschil tussen beide noordelijke provincies.
In museum Belvédère zie ik tot mijn plezier werk van de gebroeders Rinsema uit Drachten, die als schoenmakers hun brood verdienden maar tegelijk een rol speelden in de internationale avantgarde voor en na de Eerste Wereldoorlog. Hun werk vertoont verwantschap met de kunstenaars uit de Stijl, zoals Theo van Doesburg en Bart van der Leck maar tegelijkertijd uittten zij zich ware absurdisten en bezocht Kurt Schwitters hen regelmatig in Drachten. De laatste kwam nooit zo maar binnen; hij verkoos niet een deur maar altijd een raam om binnen te komen.
Oprechte vreugde ervaar ik bij de collectie van kleinere en grotere schilderijen van Jan Mankes. Misschien was Jan Mankes wel een inspiratiebron voor Jopie Huisman, de grote schilder en lorreboer uit Workum. Jan Mankes, op zijn beurt, heeft ongetwijfeld geleerd van Carel Frabitius (1654) die het Puttertje schilderde, en wat nu als een van de hoogtepunten uit de zeventiende eeuwse Hollandse schilderskunst in het Mauritshuis in den Haag te bezichtigen is.

Joop brengt me naaar Jan Walrecht, die samen met zijn echtgenote in Oudehaske woont, in een huis tegenover schaatstrainer Henk Gemser. Samen zullen we naar Joure lopen, over smalle, modderige paden door een natuurgebied en landerijen. Joop belooft ons aan het einde van de middag op te halen in Joure, de stad van koffiebrander Douwe Egberts.
Jan Walrecht (61) heeft lange tijd gewerkt voor Rijkswaterstaat, als financieel expert. In 1994 werd hij actief binnen de Partij van de Arbeid in Friesland, werd op enig moment gewestelijk voorzitter en in 2006 wethouder van Financiën in de gemeente Na de laatste gemeenteraadsverkiezingen verloren de sociaal democraten een groot deel van zijn aanhang en Jan zijn positie in het college. Hij bleef nog enige tijd als lid in de gemeenteraad betrokken maar gaf die positie eerder dit jaar op. Nu doet hij vrijwilligers werk voor Humanitas en de ouderenbond, ANBO. Met de Partij van de Arbeid heeft hij niet veel contact meer.
Terwijl we op weg gaan zegt Jan: “Zodra je niet actief bent in de actieve politiek hoor en zie je niet veel meer van de partij. Je raakt de contacten kwijt wanneer je niet gelijk door gaat in een nieuwe bestuurlijke rol. Ik doe nu andere dingen, vrijwilligerswerk wat ook belangrijk is.”
Het is een illustratie van het probleem van de Parij van de Arbeid, en daarmee ook van de andere grote besturderspartij, het CDA. Beiden zijn zo zeer gericht op de organisatie van de lokale, provinciale of landelijke democratie dat zodra je daar niet actief bij betrokken bent, er eigenlijk geen rol meer voor je is weg gelegd en voor velen de partij als een schip voorbij de horizon verdwijnt.
Jan Walrecht is een geoefend wandelaar; hij houdt er liefst een hoog tempo op na. Ik kan hem nauelijks volgen; ik ben door het vele loop en schrijfwerk uitgeput en mijn rugzak met 17 kilo weegt zwaar. Een tandje minder Jan, alsjeblieft, vraag ik.
We wandelen door een prachtig afwisselend winters landschap met doorweekte weilanden en bosgebieden onder zware, donkere luchten. Het regent annhoudend maar zacht; we worden nat maar niet koud. Na ruim een uur wijkt mijn vermoeidheid en wordt het wandelen lichter. Jan wijst me op een door bomen omzoomd weiland. Hier dropten de geallieerden tijdens de Tweede Wereldoorlog goederen en verkenners. Net als de week voordien, tijdens de Domela teappe, dringt ook nu zich het verleden haast fysiek op. We gaan verder over de modderige paden die door monnikken werden getrokken, lang geleden, in de duistere eeuwen toen Friesland gekerstend werd.

We spreken over de noodzaak om het werk in de samenleving anders te waarderen. “Is mijn vrijwilligerswerk voor Humanitas,”vraagt Jan hardop.”niet ook van belang? Zouden we een maatschappelijke rol niet ook kunnen waarderen? En zou de PvdA niet ook veel meer de banden met die organisaties moeten aanhalen, luisteren en leren van onze ervaringen?”
In een weiland, dichtbij elkaar, zie ik drie zwarte Friese paarden.
Een eind verderop, valkbij Joure vraagt Jan of ik over een sloot kan springen; dan kunnen we een eind afsnijden. Ik kijk eens even naar de diepe sloot. Het regent en het is glad; ik heb een last van 17 kilo op de rug. Gekke sprongen maken kan ik wel, maar een risico nemen over een sloot… het is winter, bijna donker en een nat pak, een natte rugzak, neen, ik loop wel even om.
Later dan gedacht bellen we aan bij een alleenstaande man van middelbare leeftijd. Hij heeft na het lezen van een advertentie de hulp ingeroepen van Humanitas. Zijn schulden zijn te groot; hij komt aan het eind van de maand geld te kort. Zijn vaste lasten, een exra lening en inkomen zijn niet meer in balans. Hij heeft iemand nodig die hem helpt orde te brengen in zijn bestan. Jan zegt hem een begeleider toe, voor een half jaar. De man reageert opgelucht en even laat hij zijn schouders zakken.
De volgende dag wandelen Jan en ik verder over de oude paden van de monnikken.

IV. Waar een Wil is….. IV Nij Beets – Heerenveen.

Bij het café de Brege nemen we afscheid van Nieske en Ad en wandelen Henk Hoen, Roel Vogelzang en Doeke Venema en ik verder, langs het Polderhoofdkanaal. Dit kanaal werd ooit gebruikt voor de afvoer van turf, en tot in de jaren zestig van de vorige eeuw voor veetransport. Daarna werden de sluizen aan het begin en eind van het kanaal volgestort met zand en puin. Het kanaal werd een gesloten vaart waar nooit meer een bootje door heen kon varen. Vanaf het eind van de jaren zeventig hebben bewoners uit Opsterland geprobeerd het kanaal weer open te krijgen. Een hernieuwde doorvaart zou de recreatievaart ten goede kunnen komen.
Henk Hoen die tot vlak voor de gemeenteraadsverkiezingen 2010 wethouder was van Opsterland had de heropening van het kanaal in zijn portefeuille. “In 2002 besloot het college van B&W nog een keer alles op alles te zetten om de ontsluiting van het kanaal te realiseren,” vertelt Henk Hoen. “We hebben alles laten onderzoeken en hadden allerlei maatregelen genomen om de natuur te beschermen. 98 procent van de bewoners wil de heropening van het Polderhoofdkanaal; twee procent van de bewoners is er tegen en zij vonden een beestje in het kanaal, de gestreepte waterroofkever, die op de Rode Lijst stond van beschermde diersoorten. Nou… dan weet je het wel.”
Natuurbeschermers vreesden dat de gestreepte waterroofkever de benen zou nemen wanneer het kanaal weer heropend zou worden. De Raad van State gaf de natuurbeschermers gelijk; de werkzaamheden aan de Zuidersluis werden stil gelegd; in de gemeenteraad verloor wethouder Henk Hoen met één stem verschil het vertrouwen van de raad en stapte op, een maand voor de verkiezingen. Intussen hebben de gemeenten Opsterland, Smallingerland en de provincie Friesland opnieuw miljoenen bij elkaar geschoven om de heropening te bewerkstelligen van het Polderhoofdkanaal; opnieuw hebben tegenstanders rechtzaken in het vooruitzicht gesteld.
We passeren het stilgelegde werk aan de Zuidersluis. Het is een grote bende nu en een gevaarlijke situatie bovendien. De kans bestaat het nog vele jaren zal duren voor er in deze situatie een verandering komt.
De vraag is wie er nu garen spindt bij deze onmacht: Wordt er zo begrip worden gekweekt voor Europese wetgeving? Ontstaat er begrip voor het lot van de gestreepte waterroofkever? Wie begrijpt de bestuurlijke en juridische evenwichten in het land en, bijgevolg, welke belangen worden worden hier gediend? Wat zijn de gevolgen wanneer de natuurbescherming, maatschappelijke ontwikkeling en de sociale beweging uit elkaar drijven?
Het waait intussen hard; het wordt koud en ook de regen slaat ons in het gezicht. Dat maakt de voettocht ook zo mooi hier in Friesland. We delen verhalen en trotseren het stormachtig winterweer. We passeren het Sudergemaal, het eerste electrisch aangedreven gemaal in Friesland annex expositieruimte. Even voorbij het gemaal ligt een pontje aan de overkant van de boezem. De wind is nu zo hard dat tranen in mijn ogen wellen. Ik neem het landschap in me op. Een hoge boezem, breed en woest water; een molen zonder wieken aan de overzijde en verder laag gelegen polders tot aan de horizon met hier en daar, in de verre verte, een boerderij.
We draaien met een lier het pontje naar ons toe; aan de overkant staat Lutz Jacobi, het Friese Tweede Kamerlid voor de Partij van de Arbeid. Ook Lutz draait uit alle macht. Wanneer het pontje aan onze kant is, stappen we aan boord en gaan, zachtjes aan, over het ruwe boezenmwater naar de overkant. Het is een van de leukste momenten van de voettocht tot nu toe.
In Gerksloot staat een delegatie van de afdeling van de PvdA Heerenveen ons op te wachten bij de basisschool, d’Aldewei. Dit is een van de vele kleine basisscholen op he Friese platteland. Anders dan bijvoorbeeld in Zeeland is men in Friesland wel overtuigd van het belang van kleinschaligheid in het basisonderwijs; samenwerken waar het kan en in ieders voordeel is, maar zo lang het kan worden dorpsschooltjes als ‘Aldewei in Friesland stand gehouden. Vanzelfsprekend vraagt dat om politiek en maatschappelijk engagement, om bezielende meesters en juffen en betrokken ouders. Die betrokkenheid is her, niet alleen voor onderwijs, maar ook voor natuur en landschap, voor cultuur en ontvoogding, voor economische dynamiek en sociale verbondenheid.
Met de ploeg van Heerenveen lopen we verder naar de voetbalkantinen annex dorpshuis, waar we koffie krijgen en een heerlijke gevulde koek. Dat doet echt goed; het is bovendien reuze gezelig. Aan tafel zitten een Tweede kamerlid, een wethouder, raads en bestuursleden en twee jongens met Friese wetterhounden. Iedereen heeft lol in die gekke wandeling, zo maar op een vrijdag in een van de laatste weken van het jaar.
We gaan gauw weer op stap; voor je het weet is het donker en jagen regen en wind ons van de straat. Onderweg vertellen voorzitter Joop van den Berg en Betty van der Veen me over de afdeling Heereveen. Ze hebben hier nog steeds ruim driehonderd leden; Joop en Betty hechten er aan eigenlijk iedereen elk jaar wel een keertje op te zoeken. Het lidmaatschap van de PvdA is niet zo maar iets; het is in de ogen van Joop en Betty ook een vereniging, een club waarin je met elkaar optrekt. “Het moet ok euk zijn, en een sociaal verband zijn,” zegt Joop.
Voortdurend wordt me gewezen op de sociale betekenis van de woningen waar we langs lopen; welke houde huizen ook woningwetwoningen waren, of huisjes van veenarbeiders, en de grotere en kleinere boerderijen. In een oude melkfabriek is nu een zaadveredelingsbedrijf maar verder zie je op het platteland nauwelijks bedrijvigheid. En dat is misschien wel het wonderlijkst van al. In Friesland wordt veel melk geproduceerd, een grondstof, een basis voor een eindeloze reeks van producten.

In het verleden, vertelden zoveel van mijn medewandelaars had vrijwel elk Fries dorp een melkfabriek. Nu, na eindeloze fusies, is vrijwel alle productiecapaciteit uit de provincie verdwenen en bijgevolg is ook de directe en indirecte werkgelegenheid verdwenen.
Het is al bijna donker wanneer Joop van den Berg naar de bezemwagen belt en vraagt om ons op te pikken om nog snel, voor sluitingstijd, een bezoek te brengen aan het Domela Nieuwenhuis museum in Heerenveen.
In de stromende regen komen we enkele minuten later aan bij een oud schoolgebouw waarin het Museum Willem van Haren is gevestigd, een cultuurhistorisch museum. Onderdeel van dit prachtige en rijke museum is het Ferdinand Domela Nieuwenhuis museum. Joop en Betty zijn vrienden van het museum en kunnen zo naar binnen; ik laat mijn museumkaart zien en kan dan ook doorlopen. Vermoeid ga ik achter Joop en Betty aan, trappen op, gangen door om dan uit te komen in een van de mooiste persoonsmusea van Nederland. Aanvankelijk was de collectie in Amsterdam te bezichtigen maar de Amsterdammers verwaarloosden Domela. In Heerenveen, de hoofdplaats van het vroegere kiesdstrict Schoterland, werd de erfenis van Ferdinand Domela Nieuwenhuis dankbaar ontvangen.
Het resultaat is prachtig. Er zijn vier vertrekken ingericht, met ieder een eigen thematiek en atmosfeer. Je vindt er de orginele studeerkamer van Domela; zijn bibliotheek, met boeken en brieven aan tijdgenoten en vrienden zoals Eduard Anseele, die Gent de socialistische cooperatieve beweging en pers uit de grond, dichteres Henriette Roland Holst en Pieter Jelles Troelstra, grondlegger van de SDAP met wie Domela brak na de scheuring in de socialistische beweging. Vanzelfsprekend zijn er de werken van Karl Marx en Friedrich Engels, met persoonlijke aantekeningen. Domela vertaalde het Kapitaal.
Verder kom je in een ‘vergaderzaal’en een volkscafé en in beide ruimten wordt het leven en werk van Ferdinand Domela Nieuwenhuis verder belicht. Je kunt zijn ontwikkeling van dominee naar socialist zien, je kunt volgen hoe hij na een onrechtmatige gevangenisstraf lid werd van het parlement en teleurgesteld raakte door het gebrek aan progressie die van het parlementair systeem uitging. Zijn rol als vrijdenker, anarchist, anti militarist en geheelonthouder wordt belicht en ook, verder op, zie op videoschermen nog de mensen die Domela hoorden spreken en hem zagen als Ús Ferlosser’, zoals anderen een heilige vereerden. Eigenlijk zou ik hier een hele dag kunnen doorbrengen maar dat kan niet… Het was genoeg voor deze week…. Tijd om terug te keren.

I.
Veenwouden.- In Brussel komen vandaag de Europese leiders bijeen voor ‘de Top der Toppen’. Daar gaan de dames en heren de schuldencrisis in Europa oplossen, de Euro redden en de Europese samenwerking voor eens en voor altijd vlot trekken, kortom de Top der Toppen. Bertus Mulder en ik ontmoeten Jaap Jongejan, van de afdeling Achtkarspelen, in de vroege ochtend in Buitenpost voor de etappe naar Drachten, dwars door de Friese Wouden. Dat is nog eens andere koek; het is winter.
Op woensdagavond arriveer ik al bij Bertus en zijn vrouw Ymmi Mulder. Bertus is lange tijd gedeputeerde geweest van cultuur , milieu en onderwijs in Friesland, en ook was hij tot voor kort voorzitter van het gewest. Samen met Lutz Jacobi, Joop van den Berg en Anita Andriessen vormde Bertus jarenlang het har van de Friese sociaal-democratie. Bertus is bovendien een wetenschapper; tijdens het congres in januari, volgend jaar, verschijnt zijn nieuwe boek bij de Wiardi Beckman stichting, het wetenschappelijk bureau van de sociaal-democratie, over de wortels van de sociaal democratie, over arbeid en samenleving. Voor die studie kon hij een beroep doen op zijn eigen bibliotheek waarin alle relevantie publicaties over socialisme, sociaal democratie, religie en Friese cultuur en letterkunde te vinden zijn. Aan de wand hangt een prachtig portret van Pieter Jelles Troelstra en een van Andreis Sternheim. De laatste, socioloog en grondlegger van het cultuur-socialisme, werd in de oorlog samen met zijn vrouw opgepakt door de Duitsers en in Auschwitz, onmiddellijk na aankomst, vergast. Ook hun beide zoons onafhankelijk van elkaar onder gedoken, werden door de Duitsers vermoord. “Beiden, Troelstra en Sternheim zijn mijn grote inspiratiebronnen,” vertelt Bertus. In afwachting van de publicatie van zijn grote studie krijg ik een boek van zijn hand wat vescheen bij zijn vertrek als gedeputeerde: de onderschatte taaiheid van het Fries. ’s Avonds voor het slapen gaan lees ik daarin hoofstukken, zowel in het Nederlands als in het Fries.
De volgende ochtend gaan we vroeg op stap. Ymmi brengt ons naar het station in Veenwouden en een klein kwariertje later ontmoeten we op het station van Buitenpost Jan Jongejan, van de afdeling Achtkarspelen, en voorzitter van het bestuur een koepel van het openbaar basisonderwijs in een groot deel van de provincie. Ik schrik even. In Zeeland zijn dit soort koepels, zowel in het openbaar als christelijk onderwijs, uit op fusies, op schaalvergroting en het sluiten van kleine, onrendabele scholen in de dorpen. Zou Jan Jongejan een zelfde verhaal vertellen?
Maar we beginnen de dag bij Roel Roosma (geb. 1924) thuis. Hij is een van de oprichters van de PvdA in Achtkarspelen en vanaf zijn 14e jaar actief betrokken bij de sociaal democratie en, tijdens de oorlog, was hij actief in het verzet. In het appartement van Roel hangen aan een wand gefotografeerde portretten uit het begin van de vorige eeuw. Het is zijn familie, allemaal socialisten en sociaal democraten. Ook zijn echtgenote die elf jaar geleden overleed, hangt er bij.

De Partij van de Arbeid in Achtkarspelen is ontstaan uit het verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog. De Sociaal Democratische Arbeiders Partij was net als de Anti Revolutionaire Partij, de Christen Historische Unie en de Communistische Partij Nederland door de Duitsers aan het begin van de beztting verboden.
Dat was in Boelenslaan, een van de acht kerkdorpen in de gemeente, nog een heel gedoe. In Boelenslaan had de SDAP een volkshuis. Dat was in 1933 met loterijen en inzamelingen tot stand gebracht; de grond was beschikbaar gesteld door het SDAP raadslid en voorzitter van de plaatselijke afdeling, Durk Pulrum. Na de capitulatie in 1940 moest het gebouw halsoverkop worden verkocht om te voorkomen dat het door de Duitsers werd gevorderd.. Het volkshuis werd voor een gulden verkocht aan een notaris in Drachten met de afspraak dat hij het na de oorlog zou terug geven aan de sociaal democraten. Echter, de notaris overleed tijdens de oorlog en zijn erfgenamen hadden niets te maken met de afspraak. Het heeft heel wat voeten in de aarde gehad om het gebouw terug te kopen, maar uiteindelijk lukte dat. Na de oorlog werd het volkshuis steeds meer een dorpscafé en verloor het de rol als verenigingsgebouw van de sociaal democratie. In 20o6 werd het verkocht en met de opbrengst werd het Durk Pultrum fonds opgericht.
Roel Roosma heeft Durk Pultrum (11875 – 1959) nog gekend. Roel, die steenhouwer was, kreeg Durk op een dag bezoek. “Hij vroeg mee een grafsteen voor hem te maken,” vertelt Roel. “Hij betaalde in eens, en ik moest er ook voor zorgen dat hij geplaatst werd. Hij bereidde dat allemaal goed voor. Op zolder had hij zijn doodskist staan, rood geverfd.”
Met een aanstekelijk genoegen vertelt Roel over de periode kort na de oorlog toen de regering besloot om in het voormalig Nederlands Indië de onafhankelijkheidsbeweging al daar met militaire middelen te weerstaan. Roel: “In deze streek hebben we een sterk gevoel van autonomie. Veel jongens hier wilden niet naar Indië. Dus net na de bevrijding doken ze weer opnieuw onder, net zoals tijdens de bezetting. We wilden er niets van weten, van die oorlog in Indië. Jan Brouwer, die later nog gedeputeerde werd en de basis legde voor het Thialf Ijstadion, die ging ook niet.”
De geschiedenis van de familie Pultrum is een bijzonder verhaal; de ene tak van de familie was sociaal democratisch, de ander communistisch. Ze kwamen wel bij elkaar over de vloer, voetbalden samen maar wanneer het aankwam op politieke bundeling van krachten was het haat en nijd. De ene tak werkte liever samen met de Anit Revolutionaire dan met familieleden die tot de andere ‘linkse’partij behoorden.

In de jaren na de oorlog had de afdeling Achtkarspelen ruim vierhonderd leden; nu zijn er nog honderd over. De neergang werd ingezet toen de PvdA halverwege de jaren negentig de federaties en kleine dorpsafdelingen afschafte. Vanaf dat moment werden PvdA afdelingen gekoppeld aan gemeente en stadsgrenzen. Daarmee werd het verfijnde en intensieve netwerk in verenigingen en organisaties op dorpsniveau verbroken en richtte de PvdA zich voornamelijk op de organisatie van de lokale en provinciale democratie.
Bertus Mulder betreurt dat het fijnmazige netwerk van de Partij van de Arbeid op het platteland vrijwel is verdwenen. Bertus: “Wanneer je die kleine bestuurtjes op heft, haal je ook de kascommissie weg en meneer of de mevrouw die de contributie komt op halen. Dat betekent het verlies van een sociaal netwerk en onderlinge betrokkenheid. Het heeft de partij geen goed gedaan. Net als toen in die kleine dorpsgebonden afdelingen zijn ook nu nog steeds kleine groepjes mensen actief. Hoe groter je opschaalt, hoe beperkter de groep die betrokken en geëngaeerd is.”
We nemen afscheid van Roel en lopen Buitenpost uit, de wijde wereld in. Paarden in de wei draven met ons mee, terwijl we een polderweggetje in lopen. De lucht is stil en grijs en buiten het dorp zijn de weilanden nat en zacht. We zijn goed aangekleed en hebben geen last van de winterse waterkoude. Jan, Bertus en ik wandelen in de richting van Harkema, een dorp, net als st. Willibrod in Brabant, van bouwvakkers en een eigen, besloten cultuur. Dat heeft, leggen Bertus en Jan me uit, te maken met de ontstaansgeschiedenis van het dorp.. Er was hier, in dit veengebied, niks. Wie zich hier wilde vestigen kon binnen vier en twintig uur een plaggenhut bouwen en zorgen dat er rook uit de schoorsteen kwam. Lukte dat, dan was de hut, de spitkeet, en het bijbehorend lapje grond van de bewoner. Het leven verolgens was hard en armoedig. De omstandigheden waarin mensen toen leefden zijn nu, honderdtwintig jaar later, nauwelijks meer voor te stellen.
Jan vertelt over zijn bestuursrol in het openbaar basisonderwijs. De omvang van de bevolking in Friesland neemt op termijn ook af, met alle gevolgen voor voorzieingen. `Maar wij garanderen kwalitatief goed onderwijs, ook op kleine scholen, in kleine dorpen. Ook op een school met 28 leerlingen kun je goed onderwijs geven.” Bertus Mulder knikt instemmend. In Friesland, anders dan in Zeeland, staat men voor het onderwijs, ook op heel kleine dorpsscholen.
“In mijn tijd als gedeputeerde in Fryslan had ik ook onderwijs in mijn portefuille,” vertelt Bertus, “maar wettelijk heeft de provincie een heel beperkte rol in op dit terrein. Toch kreeg ik van PvdA wethouders in de provincie het verzoek om iets mee te doen aan de

kwaliteitsverbetering van het basisonderwijs omdat het rijk dat PvdA beleid onder leiding van een CDA kabinet weer te niet deed. Het was lastig, maar we vonden de oplossing om vanuit de aandacht voor de Friese taal het basisonderwijs te stimuleren en de kwaliteit te verbeteren. We hebben vier onderwijsmethodes voor het Fries ontwikkeld en de docenten geschoold. Het heeft echt een impuls gegeven, op grotere maar vooral ook op kleinere scholen. Als je maar wilt, is er altijd een oplossing te vinden.”
Onze tocht leidt door een prachtig landschap met houtwallen en elzensingels. Daartussen liggen relatief kleine percelen met weilanden. De grond is verzadigd door het water van de voorbije weken. Bertus en Jan vertellen dat in het verleden werd gevreesd dat dit bijzondere coulissenlandschap zou verdwijnen. Door de industrialisering van de voedselproductie en de daaruit voortvloeiende schaalvergroting van de landbouw zouden grotere percelen een hogere opbrengst voor de boer kunnen garanderen. In die ontwikkeling zouden de houtwallen en elzensingels worden gerooid,zo was de gedachte. Maar dat is niet gebeurd, integendeel. Terwijl we op Harkema aan lopen, zien we een van de boeren jonge bomen planten in een zoom om een weiland.
(wordt vervolgd…. de twee navolgende stukjes waren al aan het begin van de week klaar maar… een foutje op de computer en al het werk blijkt verdwenen… Het duurt weer even (drie dagen) voor ik weer nieuwe verslagen kan plaatsen